Pas als ik aan het witte touwtje frummel, dat in een keurig strikje om de blauwe stapel documenten zit, merk ik hoe spannend dit voor me is. Ik leg de geslepen potloden naast me nog een keer recht en haal diep adem voor ik zijn dossier open klap. Ik voel aan het vergeelde papier, blader door de oude documenten vol getypte, gotische en handgeschreven tekst. Mijn blik blijft hangen op zijn foto. Dit is het dossier van mijn opa. In het Centraal Archief Bijzondere Rechtsvervolging.
Al op 2 januari, toen het openging, zocht ik hem op, reserveerde zijn dossier en een plekje in de studiezaal van het Nationaal Archief in Den Haag. Ik was nummer 25 van duizenden Nederlanders die net als ik hun familiegeschiedenis en de onbesproken geheimen met eigen ogen wilden bezien. Dus trek ik op valentijnsdag met geslepen potloden zonder gum en een schrijfblok naar het zuiden. Onderweg krijg ik nekpijn, oogmigraine, raakt mijn benzine op, belt de hypotheekadviseur, is er geen parkeerplaats te krijgen en kan ik op slechts 300m afstand het Archief toch niet vinden. Het Universum werpt liefdevol voldoende hindernissen op om met een smoes huiswaarts te keren. Dacht het niet.
Al lezend probeer ik zijn verhaal te construeren. De tijdlijn van zijn oorlogsjaren en daarmee die van mijn oma en mijn nog ongeboren moeder in de ondertiteling. Ik heb hem nooit gekend, maar wat hij meemaakte had en heeft ook invloed op mijn leven. Ik schrijf 4 potloden bot met aantekeningen over getuigenverklaringen, proces verbalen, verzoeken tot inzage in zijn dossiers en de verklaring omtrent het ontnemen van zijn Nederlanderschap. Mijn adem stokt als ik de gotische letters van een Duits formulier ontwaar dat hij tekende om zich vrijwillig te verplichten tot dienstverrichting voor een Duits legeronderdeel. Ik lees voorwaarden waar geen mens vrijwillig mee akkoord zou gaan.
Terwijl ik bij de balie van de studiezaal nog een nieuw potloodje leen zie ik de mensen om me heen. Alleen of met zijn tweeën, van mijn leeftijd of ouder, ze lezen aandachtig, geëmotioneerd over de soms pijnlijke geschiedenis van hun familieleden. Zij hebben net als ik een leven waarin de oorlog altijd op de achtergrond aanwezig was. Terug op mijn plek pak ik het vergeelde document dat ik tot het laatst bewaarde. Een proces verbaal met daarin zijn verklaring, zijn verhaal. Ik besluit dat ik klaar ben voor de waarheid.
Met verbijstering lees ik over zijn omzwervingen in de oorlogsjaren ver van zijn jonge echtgenote, het leed dat hij onderging, de onmogelijke keuzes die hij kreeg en over de tijd dat hij noodgedwongen onderdook bij zijn broer, terwijl zijn vrouw in geëvacueerd gebied beviel van hun eerste kind. Mijn moeder. Ik schrijf integraal zijn verklaring geduldig en in origineele spelling oover, voordat ik de puzzelstukjes van zijn verhaal keurig orden en de map dichtvouw. Ik voel me rustiger dan ooit.
Bij de 'uitleenbalie' haal ik een nieuwe doos vol verhalen, want ook van mijn vaderskant doken er drie namen op in dit archief. Vol verwondering maak ik contact met hun levens in oorlogstijd. Een reprimande wegens een radio die niet werd ingeleverd, een verloving met een Duitse soldaat, een straf voor een boterzwendeltje vermoedelijk wegens honger. Dit archief is gevuld met stukjes van levens vol onmogelijke keuzes uit een tijd waarin goed en fout voortdurend van kant wisselden. En waarover in de na-oorlogse jaren met één kam werd geschoren.
Aan de vooravond van haar 11de verjaardag, twee dagen voor mijn bezoek aan Het Archief, begint ze spontaan te vertellen over Anne Frank, over Auschwitz en over de jongen in de gestreepte pyjama. Ik luister naar haar en naar haar vragen. Of we samen een keer een concentratiekamp kunnen bezoeken, mijn moeder verschiet van kleur. Ja natuurlijk zeg ik, terwijl mijn hart breekt, ze heeft weet van oorlog, haar tijd van niet-weten is voorgoed voorbij. Het beste dat ik haar vanaf nu te bieden heb is de waarheid.
In Het Archief, via die vergeelde documenten van bijna een eeuw oud, maak ik contact met de verschrikkelijke, mensonterende gevolgen van een populistisch regime, van een tijd van uitsluiting en onderdrukking. Maar het voelt niet als geschiedenis. Ik neem het de wereld en mezelf kwalijk dat we het weer zover laten komen. Het is nog niet te laat. Nu kunnen we nog terug.
Geschreven na een historische levenles
Maak jouw eigen website met JouwWeb